Kıbrıs’ta deli dana hastalığı var mı?

Basından takip ettiğimize göre kısa bir süre önce Güney Kıbrıs’ta bir hastaneye başvuran ve daha sonra da vefat eden Kıbrıslı Türk’ten alınan örneklerin Birleşik Krallık’ta yapılan analizlerinde Deli Dana hastalığı teşhis edildi ^(1-3). Öte yandan 2002-2018 yılları arasında Dr. Burhan Nalbantoğlu Hastanesi Nöroloji Kliniği’nde uzman olarak görev yapmış olan Sayın Sıla User bu dönemde toplam altı olguya tanı konulduğunu, hastaların ikisinin kadın, dördünün erkek, yaşlarının ise 57 ile 70 arasında olduğunu Facebook sayfasında yayınladı. 2018’den sonraki teşhisler konusunda bilgisi olmadığını vurgulayan Sayın User KKTC’de yılda 1-2 vakanın saptanmasının bugünkü şartlarda normal olduğunu da belirtmiş⁽⁴⁾.

Yazının bu aşamasında Deli Dana Hastalığı hakkında biraz bilgi vermek isterim. Halk arasında Deli Dana olarak bilinen hastalığın bilimsel adı Bovin Süngerimsi Ensefalopati, ya da Sığırlarda Süngerimsi Beyin Hastalığı. İngilizce ismi ise (BSE). Danalarda değil de 3-6 yaş arası sığırlarda ortaya çıktığı için Veteriner Doktor Tahir Yavuz’un ısrarla vurguladığı gibi Deli İnek demek daha da doğru. Küçükbaş hayvanlarda görülen türüne de scarpie adı verilmekte.

BSE ilk olarak 1990’lı yıllarda Avrupa’da Birleşik Krallık’ta teşhis edilmiş, sığırlarda rastlanılan ve insanlara da bulaşabilen ve beynin süngerleşmesine neden olabilen bir beyin dokusu iltihabı hastalığı. BSE herhangi bir bakteri ya da virüsle ortaya çıkan bir rahatsızlık değil. Virüslerden daha basit bir yapıya sahip olan ve vücutta bulunan prion proteininin farklılaşmasından kaynaklanmakta. 35-40 yıl gibi uzun bir kuluçka süresi olan BSE’nin insanda görülen türü Creutzfeldt-Jakob hastalığı (CJH) olarak adlandırılmakta. Zaten Sayın User’in bir dönem için verdiği istatistikte de ölenlerin yaş aralığının 57-70 olması bu bilgiyi doğruluyor. Semptomları ortaya çıktıktan sonra hızlı bir şekilde ilerleyen bu hastalık, beyin içerisinde boşluklar oluşturarak süngerimsi bir yapıya dönüşmesine neden olmakta. Herhangi bir tedavisi bulunmayan ve semptomları ortaya çıktıktan sonra hastada fonksiyon kayıplarına neden olan BSE kesin ölümle sonuçlanmakta.

Hastalığının 4 türü mevcut.

Sporadik form: BSE’nin %85 gibi büyük çoğunluğu sporadik hastaları oluşturmakta. Sporadik alt türünün nedeni vücutta bulunan prion proteinlerinin mutasyona uğraması.
Genetik form: BSE tanısı almış hastaların %15’inde ise bu hastalık ailesinde tespit edilmiş.
İyatrojenik form: Kornea, deri nakli ya da kontamine (bulaş olan) aletlerle beyin ameliyatı geçiren kişilerde oluşan bir BSE türü.
Varyant formu: Enfekte sığır eti tüketen kişilerde görülen BSE türü ki bizleri en çok endişelendirmesi gereken form da bu.

BSE’ye neden olan prion proteininden pişirmek, yıkamak, kaynatmak ile kurtulmak olanaksız. Başta sağlık çalışanları olmak üzere enfekte hastaya yakın olan kişilerin mutlaka eldiven kullanması, kesiklerle temastan kaçınması, tek kullanımlık kıyafetler kullanması gerekiyor ⁽⁵⁾.

Hastalık 1970’li yıllarda Birleşik Krallık’ta ortaya çıkmış. Enerji tasarrufu sağlayacağı düşüncesiyle Scarpie’den ölen koyunlardan rendering (hayvansal atık işleme ) tesislerinde et- kemik unu elde edilmeye başlanmış. Bu işlemin de enerji tasarrufu sağlamak için düşük ısıda yapılması sonucu proteinlerin dejenerasyonuna neden olunduğu anlaşılmış. Üretilen unun sığırlara verilen hazır yemlere protein katkı maddesi olarak eklenmesi sonucu hastalık bu hayvanlara, oradan da insanlara bulaşmaya başlamış.⁽⁶⁾

Yukarıda da belirtildiği gibi BSE’nin varyant formu et ürünleriyle insanlara bulaşabiliyor ve varyant Creuzfeldt-Jakobs (vCJD) hastalığı olarak tanımlanan hastalığa neden oluyor. Özellikle hastalıklı hayvanların beyin, sinir, omurilik, bademcik, göz, bağırsak, dalak gibi sakatatları tüketildiğinde bulaşma riski çok daha yüksek. İnsandan insana bulaşmadığı ise kesin.

GKRY yaptığı açıklamada, ölen Türk’ün vCJD’den öldüğü belirtilmiş. Sağlık Bakanı Sayın Hakan Dinçyürek ise bunun tersini iddia ediyor ve KKTC’de endişelenecek bir durum olmadığını ısrarla vurguluyor ⁽⁷⁾. Aynı güvenceyi bizlere Kıbrıs Türk Tabipler Birliği, Gıda Mühendisleri Odası, Kıbrıs Türk Veteriner Hekimler Birliği de veriyor. Ancak ben sokaktaki sade bir vatandaş olarak açıklamalardaki bilgilerden tam tatmin olamıyor ve aşağıdaki soruları sormadan edemiyorum:

İstatistiksel olarak her yıl 1-2 kişinin bu hastalıktan ölmesi politikacılar, uzmanlık odaları, birlikler için ihmal edilebilecek bir durum olabilir ama ölenler ve aileleri için de aynı durum söz konusu olabilir mi? Ölen şahsın ailesi acaba olayı ihmal edilebilir olarak mı değerlendiriyordur?
Daha önce de benzer vakalarla karşılaşılmış olduğuna göre, bugüne kadar hangi önleyici tedbirler alınmıştır?
Sayın Bakan hem ‘bizde CJD yok’ diyor, hem de ‘kaçak kesimlere dikkat edin’ diyor. Ülke hayvanlarında CJD yoksa, kesim kaçak olunca bu hastalık nasıl ortaya çıkıyor? Yoksa ülkeye deniz yoluyla kaçak canlı hayvan girişi mi oluyor?
Eğer bu hastalık Sayın User’in vurguladığı gibi ülkede varsa, Sayın Bakan’ın kaçak kesimlere dikkat edin demesi ne anlama geliyor? Veteriner nezaretinde yapılan yasal kesimlerde vCJD kontrolü mü yapılıyor?
Güney’de AB tarafından kurulmuş olan gelişmiş bir laboratuvar var ve AB mevzuatına göre tarama programları da uygulanıyor. İtlaf söz konusu olduğunda da hayvan sahipleri AB fonlarından tazmin ediliyor. Kuzeyde mutasyona uğramış prionu belirleyecek bir laboratuvar bulunuyor mu, düzenli tarama ve eradikasyon yapılıyor mu?
Ülkeye yapılan hazır yem ithalatında, ithal edilen hazır yemlerde kemik tozu vb benzeri katkı maddeleri olmadığı kontrol ediliyor mu?
Kıbrıs Türk Veteriner Hekimler Birliği ve Kıbrıs Türk Veteriner Hekimler Sendikası 20.08 2025 tarihinde yaptığı ortak açıklamada Kuzey Kıbrıs’ta küçükbaş hayvanlarda scarpie’nin de varlığından bahsediyor⁽⁸⁾ . Yani bu ülkede koyun-kuzu yemek daha da mı riskli? Artık sakatat satan kasapların önünden bile geçmeyelim, kokoreç vs yemeyelim mi?

Bu soruların yanıtını alamadığım sürece, başta hayvancılık sektörü olmak üzere, turizm vb sektörlere zarar vereceği korkusuyla tüm ilgili meslek kuruluşları ve kamunun bilgi sakladığı endişesini taşıyacağım. ‘Yıllık ölüm oranları zaten düşük, şimdi halkta panik yaratmayalım, hayvancılık, turizm gibi sektörler zarar görmesin, hastalık zaten 25-30 yıl sonra ortaya çıkıyor, ben şu anının sorumlu kişisi olarak günü kurtarayım, ilerde zaten bu görevde, belki de hayatta olmayacağım’ kafası ile belli ki bizlerin hayatıyla Rus ruleti oynanmış. Bari normal yaşam beklentilerinin 25-30 yaşın ötesinde olan çocuklarımız ve torunlarımızı korumak için gerekli tedbirleri bir an evvel alın. Tarama, eradikasyon, ithal yemlerin içeriğinin sıkı kontrolü; bunları yapabilmek için de yetkin bir laboratuvar… Bunlar külliyeler, dev camiler inşa etmekten çok daha önemli.

Sayın Bakanın demagoji yaparak ithal et konusunda uyarılarda bulunmasının da bilimsel bir yanı yok. Tam tersine torunlarım için bulabildiğim kadar ithal et satın almaya çalışacağım. Zira gerek AB’de üretilen gerekse Yeni Zelanda ve Avusturalya’dan gelen etlerde bu hastalıklar yok. Galiba Rum tarafına geçebilen pek çok Kıbrıslı Türk gibi ben de et gereksinimimi Güney’den karşılayacağım.

Ben Türkiye’de Çernobil kazasının özellikle Doğu Karadeniz’deki etkilerini basından takip etmiş bir kişiyim. Tüm dünyada radyasyon bulaşan ürünler imha edilirken Türkiye’de kontaminasyona uğrayan ürünler bir şey olmaz anlayışıyla piyasaya sürülmüştü. Hatta dönemin Sanayi Bakanı Cahit Aral televizyonda çay içerek radyasyonun ürünlerimize, dolayısıyla insanlara zarar vermediğini, güvenlikle tüketilebileceğini göstermeye çalışmıştı. O nedenle bu tür konulara karşı oldukça hassas olmam normal.

Türkiye’de durum nedir diye bu yazıda hiçbir sorgulama yapmayacağım, yanıtını zaten biliyoruz. Bir zamanlar Umman’da karşılaştığım Nasib adlı deveye sormuştum, ‘neren eğri?’ diye. O da ‘nerem doğru ki?’ yanıtını vermişti.